Ni Juanito C. Marcella
“Ina ang gindalikat
ko sa pagkari, Tyo Danoy,” hingapos ni Mr. Tante.
Wala
makahulag si Tyo Danoy matapos mapahayag sa iya ni Mr. Tante ang ginkari sini
sa Tapaslong. Didto sa mahanayap nga kauyaparan nalansang ang iya panulok. May
ginapamatyagan si Tyo Danoy. May ginaisip-isip. Subong sang ginaaninaw niya ang
iya paggahit sang kabakibakian sa tunga sang makahililo nga init sang adlaw.
Subong sang ginapanan-aw niya ang iya kaugalingon nga nagapahaumhaom sang
dalagku nga mga palpal sa pagpadaku sang mayor nga kahon agod masudlan sang
madamu nga tubi ang uyapad-punongon agod mahapos ang pagtalauma. Subong sang
mabatian niya ang iya paghiyaw sa mga karabaw samtang nagapalatak sia sang
suong-suong sang punongan. Gin-usikan niya sing kabudlay, panahon kag kuarta
ang pagpauswag sang uyapad ng iya ginaagsahan sa pagtuo nga kutob may luyag sia
sa pag-uma, sia man gihapon ang pauyaton ni Atty. Emilio Gazan.
Kag karon, ari si Mr.
Tante nga ginpakari kuno sang mananabang agod pahibal-on sia nga ang duta nga
malapit na sa duha ka pulo ka tuig nga pag-agsa niya pagakuhaon na sa iya.
Lumisu
si Tyo Danoy kag tulokon si Mr. Tante nga nagapungku sa unutdan nga lawas sang
lubi. Sa iya man napansal ang panulok ni Mr. Tante. Binawi ni Tyo Danoy ang iya
panulok. Indi sia makatulok sing tadlong sa tao nga ginsugu sang iya agalon.
Daw ginasuyop sang alimatok ang iya kasingkasing.
Malapitlapit
na matuod sa duha ka pulo ka tuig sang pag-uyat ni Tyo Danoy sang duta ni
Abogado Emilio Gazan. Ulitao pa lamang si Tyo Danoy sang buslan niya ang
nagbalatian niya nga amay nga amo ang nagauma sang buhi pa ang amay ni Emilio
nga si Don Lucas. Napatay si Don Lucas sang panahon sang inaway. Sang
pahatpahaton sang mga kabataan sang Don ang pagkabutang sini, ang kadutaan sa
Tapaslong sang Don nahulog sa kamot ni Emilio.
“Ina
ang pagbuot ni Toto Miling,” liwag nga humambal si Mr. Tante sang wala man
lamang naggiho si Tyo Danoy. “Ginakasubu ko nga ginakuha niya ang duta sa imo.”
Wala na
sa nagapugati nga tubi sang punongan ang panulok ni Tyo Danoy. Didto napatuhoy
ang iya panulok sa malayu nga bakulod – ang bakulod sang Malunoy. Subong sang
ginasunod sang iya panulok ang isa ka tao nga nagatibong sang isa man ka tao –
sia ato. Ginatibong niya si Don Lucas kon diin man nga lugar nga luyag sang Don
ebakwitan kong mabalitaan nila nga may nagapatrolya nga mga Hapones. Pagabot
nila sa ligwin nga kulokatamnan, mahimu sia sing payag-payag agod pahuwayan
sang tigulang nga agalon.
“Nahibaloan
ko nga masakit sa buot mo ang pagbiya sina nga punong,” liwat nga hambal ni Mr.
Tante.
Ang
tingog ni Mr. Tante may kahinay kag kapung-awon nga kadalomon sa palamatin-an
ni Tyo Danoy. Apang indi tingog ni Mr. Tante ang sumoklip sa iya kalawasan.
Tingog ni Don Lucas ang ginaaningal sang palamatin-an.
“Danoy,”
indi pa niya malipatan ang malagway nga paningog sang mabuot nga agalon,
“madamu na ang nabulig mo sa akon. Ikaw pa lamang ang umalagsa ko nga nakabulig
sa akon sing indi natuksan sang pasalamat. Sugod karon nga tuig tubtob sa
ikap-at nga ani, indi ko pagkuhaon ang akon bahin sa imo patubas. Kag, Danoy,
basi indi na ako magdugay, indi mo pagpabayaan si Toto mo Meling. Bata pa sia,
Danoy.”
Kahaponanon
yadto nga ang tigulang nag-aha sa iya nga ubayan niya sa pagpamasyar sini sa
diutay ng pukatod sa luyo sang ila ebakwitan sa Malunoy. Pirme na sadto
ginaatake sang ginadaladala nga balatian si Don Lucas. Ayhan may panalagna ang
tigulang nga nakahambal sa iya sing subong. Kag madangtan pila pa kasemana,
nabugtuan ini sing ginahawa sa iya katulogon.
Sa
kasubu sang mga tinaga nga ato sang Don, wala man niya mapunggi ang pagmiha
sang iya mga mata. Indi man niya malimtan ang iya ginsabat sa maluya na nga
agalon.
“Tumanon
ko ang imo bilin, ‘To Lucas. Indi ka magpangduhaduha.”
“Umhon
mo sing maayo ang uyapad, Danoy. Kutob may luyag ka sa pag-uma sina nga duta
indi ko ina pagkuhaon sa imo,” dugang pa sadto sang Don.
Apang
madugay na yadto. 1944 pa yadto ginmitlang sang iya agalon. Karon 1960 na.
Napulo’g anom na ka tuig ang nakaligad. Patay na si Don Lucas. Madugay na nga
nagpuas ang giera.
Madamu na nga mga
kabalhin ang nagtuhaw sa kalibutan. Madamu nga pagbalhin sang pagsinalayo kag
pagtamdanay sang mga tao. Si Emilio nga bag-o pa lamang sadto nakasal, karon
madamu na sing kabataan kag labi nga nag-uswag ang pangabuhi.
Binawi
ni Tyo Danoy ang iya panulok sa bakulod sang Malunoy kag lingian si Mr. Tante.
Indi niya mabuka ang iya mga bibig. Katulad sang natahi ang mga ini. Madamu ang
inogsabat niya kay Mr. Tante. Apang ang mga tinaga daw sa pagkasapnot mitlangon
nga indi magdalhag sa iya dila.
Karon pa sia
makabatyag sing pagpalaminhod sang iya mga tuhod. Tigulang nag id bala sia nga
indi na makasangkol sa pagtrabaho kon ngaa ginakuha na sa iya ang iya kinauma?
Apang
indi pa sia tigulang kon edad sang pagkatigulang ang pagahambalan. Kag indi man
sia maluya. Matig-a pa ang iya mga braso. Sa kalim-an kag duha ka tuig, indi pa
sia masiling nga tigulang na agod mag-untat sa dinak-an nga palangabuhian.
Ginbun-ag sia sa trabaho, nagdaku sa trabaho kag nahanda na niya ang iya
kaugalingon nga manigulang sa trabaho.
Kag
karon ari si Mr. Tante nga ginsugu ni Emilio agod magbalita sa iya nga ginakuha
na ang ginatalauma niya nga uyapad. Malayu nag id matuod ang napulo’g anom ka
tuig agod magbaylo ang kalibutan; ang pag-tamdanay sang mga tao; ang
panghunahuna sang mga tao. A, kon buhi pa lang si Don Lucas. Lain na gid man matuod
kon kabataan na ang nagadumala sang pagkabutang sang ila mga ginikanan. May ara
nga nakasunod sa panimuot sang ila mga ginikanan apang may ara man nga
ginabag-o ang daan nga pagtamdanay.
Isa ka
hilaw nga yumu ang kumawas sa mga bibig ni Tyo Danoy sang magsugat-anay ang ila
panulok ni Mr. Tante.
“Nahibaloan
ko nga nanginmahal na sa imo ina nga punongan, Tyo Danoy,” pulong ni Mr. Tante.
Nanginmahal?
Mahal
matuod. Sabton kuntani ni Tyo Danoy si Mr. Tante nga indi lamang nanginmahal sa
iya ang punongan kundi nanginkatulad na sang iya kinabuhi, apang sumoklip sa
iya handurawan ang mga nagliligad kag subong sang ulit nga indi man gihapon
tingog ni Mr. Tante ang iya nabatian kundi tingog ni Toto niya Miling sang mga
duha pa lamang ka tuig ang nagligad.
“Mahal
gid man ni Tyo Danoy ang punongan,” hambal sadto ni Emilio sang magpa-Tapaslong
ang agalon sa pagtambong sang pagbahinay nila sang iya patubas. “Kon may
umalagsa si Papa diri sa Tapaslong nga may kahamuot sa ginaagsahan nga duta,
wala na sing liwan kundi si Tyo Danoy.”
Ka gang
iya nasabat kay Emilio? “Nagatakang-takang pa lang ako, Toto Meling,
ginapaligos ko na ang tubi sang uyapad nga ini,” may pagpabugal man nga balos
niya.
Apang
karon, yadto nga pagdayaw ni Emilio sa iya; yadtong iya man kakunyag sa pagpabutyag
sang iya kahamuot sa pag-uma; yadtong malabukid nga pagsalig; yadtong
matalunsay nga paghangpanay nila, nangin-isa na lamang karon ka hulonihon sang
iya panumdoman. Indi niya mahibaloan kon nga hinali lamang ginapakuha ang
uyapad nga iya ginatalauma. May nahimu ayhan sia nga sayop kay Emilio?
Anhon
man ni Tyo Danoy sing panumdom kon ano ang iya nahimu nga sayop, wala gid sia
sing may napulotan. Sa pagbahinay ayhan sang ani ang ginhalinan? Apang tampad
sia katama nga umalagsa. Subong man sang pagtamod kang pagtahod niya sa napatay
nga Don ang ginpatuhoy niya kay Emilio. Ngaa ayhan? May nasaklawan ayhan si
Emilio sa iya mga gawi? Apang ano man ang isugu sa iya ni Emilio sang wala pa
makabalik sa siyudad ang agalon, wala man niya ginalapas.
“May
ipadala kuno sia diri nga magabulos sa imo, Tyo Danoy,” pabutyag liwat ni Mr.
Tante. “Ambot kon sin-o. Wala ni Toto Meling pag-isugid sa akon. Siling niya,
pahibal-on ko lang ikaw nga ginakuha na niya ang ginauma mo nga duta.”
“Nakibot
gid ako sa sining hinali nga pamat-od ni Toto Meling,” napautwas gid man ni Tyo
Danoy sang ulihi. “Sang panahon sang okupasyon, diri sila sa Tapaslong
nag-ebakwit. Buhi pa sadto si ‘To Lucas, ang amay bala ni ‘To Meling? Palangga
gid ako sadto nga tigulang. Man nakasiling pa gain sia sa akon nga basta luyag
ko sa gihapon ang magpanguma, ako gihapon ang pauyaton niya sining punongan.
Ako man gain sina ang nagpadaku sang kahon. Wala ina ginapatubii sang buslan ko
si Tatay. Apang daw indi gid mapapas ang mga bakibaki kon indi matineran sang
tubi, gain ginpunong ko. Makalima ko padagyawan ang pagpadaku sang mayor nga
kahon.
“Sang
buhaton sang mga Hapones nga garison ang San Juan, nabakante ang amon mga
uyapad sa sagi lang panagu. Sobrahan man abi ka nerbiyuso kay ‘To Lucas, bangod
ayhan kay tigulang na sia. Halos wala ako sing pahuway sa pagtibong sa iya.
Nakapahuway-huway lang ako sang makahimu ako sing ebakwitan nila didto sa
Malunoy. Inabtan kami sing gutom. Ang iban nga nakatanom wala man abi makapulos
sang ila humay kay pilipigon pa lang gain ginabantayan na sang mga gerilya, ara
pa ang mga sedese ni Confesor nga sobra pa ka bangis sa mga gerilya.
“Agod
nga mabuhi kami, nakapanglat-as ako sa Maindang kag Agtugas sa pagpamaylobaylo
sing palay kag mais para sa panimalay ni ‘To Lucas. Nakalambot man ako sa
Talangban sa pagbolante sing uga, balingon, kag ginamos nga ginabakal ko sa
Caguyuman. Ang maganansya ko akong ginadalawat sing bugas para lang kanday Toto
Meling nga bisan tuman na sa amon ka pigado pislian gihapon sa pagkaon. Nahibaloan
ini ni Toto Meling. Pamangkuta lang si Toto Meling.”
“Indi
gali hamak ang pagbulig mo sa ila, Tyo Danoy?”
“A,
mabudlay na ang magsagi sugid, Mr. Tante. Indi lang kay pagbulig ang
ginpatungod ko sa ila kundi pag-unong gid. Pamangkota lang si Toto Meling. Makasugid
ina sia, labi na sang mapatay si ‘To Lucas. Sin-o abi ang dalaganan ni Toto
Meling kay sa akon sia ginbilin sang tigulang? Sus, daw akon kaugalingon nga
anak ang pagkabig k okay Toto Meling. Isa pa, agalon ko sia. Wala sila sing
umalagsa diri sa Tapaslong nga nakaunong sa ila subong sang akon pag-unong.
Kalabanan sang mga tinao ni ‘To Lucas nag-upod sa guban sang mga gerilya.
Maupod man kuntani ako apang nagapang-ulikid ako kanday Toto Meling.”
“Karon
ko lang ina mahibaloan. May kabataan ka man, Tyo Danoy?”
“Apat
tanan, Mr. Tante. May pangabuhi na ang tatlo. Ang kinagot na lang ang ari sa
amon. Ang duha didto sa Mindanao nagpasimpalad ka gang kamagulangan ari diri sa
banwa.
Nagkulokandidato gani
sang nagligad nga piniliay apang wala man makalusot. Si Amboy, ang daan nga
Mayor, ang napilian liwat.”
“May
diutay man siguro nga ikasarang ang anak mo nga nagkandidato.”
“Kon
pagkabutang ang luyag mo hambalon, Mr. Tante, walawala man inang anak ko nga
nagkandidato. Ahaw gid lamang nga pasimpalad kag laway ang ginpangapital sina.
Indi gid man kuntani sia magsugbo kay nahibaloan niya ang mga gumontang sang
isa ka kandidato, labi na sa karon nga mga panahon nga pilak ang kinahanglan.
Apang ginsagi gid sia pilit sang iya mga abyan. Man inang anak ko, numero uno
nga konsehal sang nagligad pa gid nga piniliay, ti kay daw nag-ginumon-gumon
bala ang mga isyo sang duha ka partido diri sa amon, hanti nadala sia sa uloulo
sang iya mga dumalampig.”
“Pero
makabuligbulig man sia siguro sa inyo?”
“Bulig?
Ngaa indi? Makakaon kami sa ila, ngaa indi? Apang mabaskog pa ako kag si
asawahon ko indi gusto nga maglumon kami sa amon mga anak. Makasarang pa man
ako magtrabaho. Isa pa, may anak pa kami nga ginasakdag.”
“May
iban man siguro diri nga duta nga sarang mo maagsahan?”
“Mabudlayan
ka na makakita, Mr. Tante. Ang mga kadutaan diri lunsay naman may nagauma. Kag
mabudlay ang magbaylo sing agalon. Si Toto Meling halos sunado ko na ang iya
sina pamatasan. Lima ka tuig kapin ang pag-updanay namon sina diri sa
Tapaslong. Nahibaloan ko ang indi niya naluyagan.”
“Labay
man ang akon, ano ang partido sang anak mo nga nagkandidato?”
“Independyante,
Mr. Tante. Indi man abi sia makasal-ot sa LP kag sa NP kay pulos naman may mga
kandidato.”
“Wala
bala sia magpalapit kay Toto Meling sang iya pagkandidato?”
“Sa
nahibaloan ko, wala, Mr. Tante. Nahuya kuno sia magpangayu sing bulig kayo to
Meling. Isa pa, nahibaloan namon nga indi interesado si Toto Meling sa
politika.”
“Kon
amo wala ka gali makahibalo nga interesado si Toto Meling sa inyo diri
politika?”
“Wala
gid, Mr. Tante. Didto man abi sila sa siyudad. Kag wala gid sia makadughu diri
sang panahon sang kampanya kay kisera nga nakapamasyar lang sia diri, indi
mahimu nga indi niya mabuligan ang anak ko bisan sa moral na lamang.”
“Kon
amo wala ka gali makahibalo nga NP si Toto Meling?”
“Ina
ang kamatuoran, Mr. Tante. Apang ngaa napamangkot mo ina?”
“Wala
man, a.”
“Kon
parte sa pagkandidato sang anak ko, ti, ano gid kon Independyante sia? Kag kon
parte sa LP nga Mayor, mayo man ang pagpalakat ni Amboy sang banwa. Kon
ginhambalan lang ako ni Toto Meling nga NP sia, bisan pa nga kandidato ang anak
ko, mabulig ako sa kandidato ni Toto Meling. Kag piliton ko gid ang akon anak
sa pagpaiway. Man agalon ko si Toto Meling.”
Nagdulog
sa paghambal si Tyo Danoy kag tumangla sa piliwpiliwan sang kawayan nga subong
sang may nakita nga wala niya ginalaomi nga makit-an. Nang-ulong-ulong sia kag
magpadayon.
“Kon
ang buot mo ipahangop sa akon nga ginakuha ni Toto Meling ang iya duta bangod
sa politika, daw sa malayu nga ina ang kabangdanan.” Luyag ni Tyo Danoy nga
hinakpan ang natup-an sang iya kaisipan. “Kapin sa lima ka tuig ang pag-uporay
naming ni Toto Meling diri sa Tapaslong kag suando ko ang iya pamatasan. Indi
sia mahuyogon sa politika. Napat-od ko ina.”
“Wala
ka gali makahibalo nga si Toto Meling ang mapag-on nga nagsuprotar sang
kandidato sang NP sa pagkameyor diri?”
Bumilog
ang mga mata ni Tyo Danoy nga nakatulok kay Mr. Tante. Ari na ang kamatuoran
sang sayop niya nga pagtuo. Aw indi sia makapati. Apang kon matuod ang hinambal
ni Mr. Tante? Kag daw wala nagalimbong si Mr. Tante.
Nakapang-ulong-ulong
si Tyo Danoy. “Wala gid ako makahibalo, Mr. Tante,” tuaw niya. “Sa nasiling ko
na, kon nahibaloan ko lang, nakabulig kuntani ako kampanya kay Simeon. Si Simeon
ang kandidato sang NP sa pagkamayor diri. Nagakilalahay kami sing mayo ni
Simeon. Nagpalapit man gain sia sa akon kag gin-aha nga buligan ko sia sa
pagpaisol sang akon anak. Apang ginbalibaran ko sia. Siling ko, parte dira,
wala ako sing mahimu sa akon anak. Anak ko matuod, apang indi ko mapunggan ang
iya mga handom sa kabuhi. Siling k okay Simeon, pagpasayloha lang anay kami sa
karon nga hugada kay ti, daw kalaw-ay man nga magsumponganay kami sang akon
anak. Sa pagkamatuod, si Simeon indi liway sa panimalay sang asawa sang akon
anak.
Magpakaduha ina sila.
Kon ginsugiran lang kuntani ako ni Simeon, bisan indi na ni Toto Meling, ayhan
may nahimu gid man ako nga mga tikang. Apang wala gid. Kag daw si kon sin-o man
abi ako nga magpabutyag sang akon pilosopiya sa iya? Kon nahibaloan ko lang,
bisan nga magpadayon man sa pagkandidato ang anak ko, sa kandidato ni Toto
Meling ako mabulig. Man agalon ko si Toto. Lima ka tuig kapin ang pag-uporay
namon diri sa Tapaslong kag suando ko gid ang pamatasan niya. Pamangkota lang
bala si Toto Meling. Sang panahon sang okupasyon, nakaabot gani ako sa
Talangban sa pagpangita sing idalawat ko sing bugas agod itil-og sa ila.
Nahibaloan ini ni
Toto Meling. Pamangkota lang si Toto Meling. Ang pag-unong ko sa ila panimalay
sadtong buhi pa si ‘To Lucas nga iya amay wala sing kapin kag kulang.
Nahibaloan ini ni Toto Meling. Pamangkota lang bala si Toto Meling. Wala gani
ako mag-entra sa gerilya sadto kay nabalaka ako sa ila. Nahibaloan ini ni Toto
Meling. Pamangkota lang bala si Toto Meling.”
Sa
kahimtangan sang pagbalikbalik sang halambalanon ni Tyo Danoy, wala makapadugay
si Mr. Tante. Sia man nakabatyag sing kahanuklog sa tigulang. Matapos niya
mapaalinton ang iban pa nga gintugon sa iya ni Emilio, dayon niya paalam.
“Diri
ka na lang panyaga, Mr. Tante,” panghawid ni Tyo Danoy. “Maudtohan ka gid sini
kag makalambot sa banwa. Ato, ginsakop na ikaw sang asawahon ko sang panyaga.
Indi ka magpangalag-ag. Amo sina kami diri. Ginasakop sa pagkaon ang bisita.”
Wala
magpahawid si Mr. Tante. “Paabota lang ang magabulos sa imo sun okay Toto
Meling,” hambal ni Mr. Tante.
“Kon
ina ang pagbuot ni Toto Meling, sia ang masunod. Man agalon ko sia,” sabat ni
Tyo Danoy nga nagadukuan. “Ano man ang naakigan niya a akon, ikaw na lang ang
mahibalo magpamangkot sa iya.”
Sang
wala magsabat si Mr. Tante: “Indi punongan ining ulomhan nila sang una,”
padayon ni Tyo Danoy nga ginakahigkahig sang iya tudlu ang ulandi nga buot
masaka sa kumalagko sang iya tiil. “Ginpadaku ko ang mayor nga kahon sang
buslan ko si Tatay. Makalima ko padagyawan ang pagpataas sang kahon. Ang mga
palpal dira didto ko pa ginkuha sa Kapangsuran. Sadtong panahon sang inaway,
diin man maebakwit si ‘To Lucas, sa akon abaga sia nagasakay. Indi man abi
magsakay ang tigulang sa karabaw kay naganguotngot ang iya balikawang kon tuman
ang pagbika. Kon sa karosa maundag man.
“Sang
pagtigulotom, sanglit wala kami makatanom, nakalambot ako sa Caguyuman sa
pagbakal sing uga, balingon, kag ginamos, kag ibolante sa Talangban. Isa ka
adlaw kag isa ka gab-I nga lakat. Bagtas pa ako.
Mainit ang dalanon.
Kon pigaw ang makita ko sa Talangban, ginalahos ko pa ang akon inogbaligya sa
Alabidhan. Ang maganansya ko akon ginadalawat sing bugas apra sa panimalay
nanday Toto.!”
Wala na
pagtaposa ni Tyo Danoy ang paghambal sang mahayaw niya ang iya ulo. Nakatalikod
na gali sa Mr. Tante.
Lumisu
si Tyo Danoy kag pasalabaran sang iya panulok ang nagapugati nga tubi sang
punongan. Didto sa may tunga nayon sa ginalutawan sang manipis nga bungalon,
nakita niya ang paglagsanay sang duha ka dalimanok.
Lima ka
tuig kapin, sal-ot sang iya hunahuna, ang pag-uporay namon ni Toto Meling diri
sa Tapaslong. Kahibalo ako nga wala sing huyog sa politika si Toto Meling. Indi
mahimu nga kuhaon ni Toto Meling ang iya duta bangod lamang kay nagkandidato
ang akon anak batok sa iya partido. Kon ginpahibalo lang kuntani ako ni Toto
Meling nga si Simeon ang iya kandidato.
Diri
dumolog ang handurawon ni Tyo Danoy sang mapantag sa iya panulok ang isa ka tao
nga nagahan-os sang maso sa palpal. Hubad ang tao kag nagapuroy lamang. Bation
sa ginahamtangan niya ang lanog sang pagtupa sang maso sa punta sang palpal.
Apang tuhay nga huni sang lanog ang iya nabatian-daw taghoy ini samtang
nagapanglusot-lusot sa mga kakawayanan.